نراقی؛ جامعه‌شناسی برای تمامِ فصول

پویا صداقت*

به مناسب چهارمین سالگرد درگذشت احسان نراقی

۱۲ آذرماه ۱۳۹۱ زندگی پرفرازونشیب مردی که ۲۲ شهریور ۱۳۰۵ در کاشان متولد شده بود تا دهه‌ها در قلب بزرگ‌ترین حوادث تاریخ معاصر ایران حاضر و ناظر باشد، به پایان رسید. «احسان نراقی» از دوران کودکی یعنی از زمان رضاشاه به‌واسطه نسب خانوادگی با آیت‌الله کاشانی، به خانه ایشان رفت‌وآمد داشت. نراقی در سن بیست‌وچندسالگی به یکی از نزدیکان آیت‌الله کاشانی بدل ‌شد و بعدها نقش رابط کاشانی و دکتر مصدق را بازی کرد. او لیسانس خود را در دانشگاه ژنو و زیر نظر روانشناس بزرگ ژان پیاژه به پایان رساند. پس از اتمام لیسانس مدتی در دانشگاه تهران مشغول به تحصیل شد اما با دریافت بورسیه دکتری جامعه‌شناسی از دانشگاه سوربن راهی پاریس شد. پس از پایان تحصیلات و بازگشت مجدد به ایران، نراقی «موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی» را بنیان‌گذاری کرد. موسسه‌ای که شماری از مهم‌ترین چهره‌های قبل و بعد از انقلاب در آن مشغول به فعالیت‌های پژوهشی شدند. توانایی‌های خاص احسان نراقی و شاید یک نسب دور خانوادگی، او را بدل به نزدیک‌ترین مشاور فرح دیبا کرد. نراقی به مدت ۲۰ سال مشاور فرح دیبا بود اما شخص محمدرضا شاه چندان تمایلی به رودررویی با او نداشت. نهایتاً در ماه‌های پایانی سلطنت پهلوی، احسان نراقی و محمدرضا شاه ۸ جلسه خصوصی برای تحلیل شرایط موجود برگزار کردند. شرح مفصل این دیدارها بعدها بدل به بخش مهمی از یکی از آثار ماندگار نراقی شد. با پیروزی انقلاب ۵۷، احسان نراقی برخلاف بسیاری از نزدیکان حکومت سابق ایران را ترک نکرد و همین موجب شد تا او ۳۳ ماه و در ۳ مقطع مختلف مهمان زندان اوین شود. نهایتاً دادگاه‌های انقلاب حکم به برائت احسان نراقی داده و او آزاد شد. نراقی که سال‌ها پیش از وقوع انقلاب در یونسکو مشغول به کار شده بود و از جایگاهی بین‌المللی برخوردار بود، بعد از سال‌ها تحمل زندان و ممنوعیت خروج از کشور، به فرانسه بازگشت و دست به انتشار کتاب مهم خود تحت عنوان «از کاخ شاه تا زندان اوین» زد. در سال‌های پس از انقلاب نیز نراقی فعالانه در عرصه‌های داخلی و خارجی در پی آن بود تا با گفتگوی مستقیم و عمل‌گرایی قدری شرایط موجود را بهتر بکند. او همواره نقش یک «منتقد مشفق» را بازی کرد و بااینکه با طیف وسیعی از جریانات و چهره‌های سیاسی قبل و بعد از انقلاب رابطه بسیار نزدیکی داشت، هیچ‌گاه عضو یک جریان سیاسی خاص نبود و تا آخرین لحظه‌های حیات، موقعیت استثنایی خود را حفظ کرد.
اینکه امروزه شخصیتی مانند احسان نراقی در میان جوانان و دانشجویان و حتی دانشجویان علوم اجتماعی چندان شناخته شده نیست جای تعجب و تأمل فراوان دارد. زندگی و آثار نراقی نه‌فقط به‌عنوان یک استاد جامعه‌شناسی، بلکه باید به‌عنوان بخش مهمی از تاریخ معاصر ایران مورد مطالعه و توجه قرار بگیرد. در همین راستا، در نوشتار حاضر، هدف نه صرفاً ارائه اطلاعات زندگی‌نامه‌ای بلکه به تصویر کشیدن موقعیت‌هایی است که در خلال آن‌ها اهمیت و نقش احسان نراقی در پاره‌ای از رویداد‌ها و حوادث ملی و بین‌المللی مشخص شود. به این منظور بخش‌هایی از مصاحبه‌های نراقی در مورد افراد و وقایع مختلف نقل می‌شود. موارد ذکرشده در [ ] مربوط به نویسنده این مقاله و در جهت تشریح موقعیت‌ها برای خواننده هستند:
[بخشی از مصاحبه صحبت‌های نراقی در مورد دوران زندان] «…هر شب هفتاد-هشتاد نفر اعدام می‌شدند. قید زندگی‌ام را زدم… وقتی شب‌ها تصویر بچه‌هایم مقابل چشمم می‌آمد سعی می‌کردم آن را رد کنم… بار دومی که من در زندان بودم، آقایان در حال تنظیم کیفرخواست شاه بودند، یک روز جمعه هیئتی از طرف آقای بهشتی، آقای رضایی معاون آقای محقق داماد که سال‌ها رئیس بازرسی کل کشور بود و آقای دکتر مهرپرور که سال‌ها عضو شورای نگهبان بود آمدند و در اتاق رئیس بند با من ملاقات کردند و گفتند “آقای بهشتی -که آن موقع وزیر دادگستری بود- سلام رسانده و گفته می‌خواهیم کیفرخواست شاه را تنظیم کنیم. شما راجع به شاه کتاب نوشته‌اید؛ لطفاً ما را راهنمایی کنید.”»
«- در زمانی که زندان بودید گویا احمد مختار امبو [مدیرکل وقت یونسکو] برای رهایی شما از اسارت اقداماتی کرد؟ نراقی: خودش برایم تعریف کرد که صادق‌المهدی، نخست‌وزیر سودان را، که با آیت‌الله خمینی رابطه نزدیکی داشت، به بهانه آزادی گروگان‌های آمریکایی به تهران اعزام داشت، ولی به‌طور محرمانه از وی خواسته بود در مورد من با شخص خمینی صحبت کند…» [نراقی با نقش عجیبی که در انتخابات مدیرکلی یونسکو بازی می‌کند، مایور اسپانیایی را به مدیرکلی می‌رساند و سال‌ها به‌عنوان نزدیک‌ترین معاون مایور، در یونسکو ایفای نقش می‌کند، شایان ‌ذکر است که نراقی در دوره دو مدیرکل دیگر غیر از مایور هم نقش استثنایی در سازمان یونسکو داشته است] «…وقتی مایور آمد، یونسکو وضعیت بحرانی داشت. یک‌روز همان خبرنگار لوموند خواست با مناسبت صدمین روز ریاست مایور با او مصاحبه کند. روز قبل از مصاحبه آمد و از من پرسید چه سؤالاتی بکنم، به او گفتم. بعد هم جواب‌های مایور را ظرف سه-چهار ساعت نوشتم و به او دادم تا بتواند آگاهانه و مسلط به مصوبات یونسکو در گفتگو شرکت کند… با برنامه‌ریزی‌های خاص و خارج شدن از چارچوب بوروکراسی، مایور را با مسائل مختلف آشنا کردم.»
«وقتی مراسم اهدای کن را از تلویزیون دیدم به دوستان گفتم که با تعصب موجود در فضای ایران کار کیارستمی به جاهای باریک خواهد کشید و برای جبران این اتفاق باید فکری کرد. به مایور پیشنهاد کردم در مجمع عمومی یونسکو در چند ماه آینده که وزیران فرهنگ جهان می‌آیند، یک‌شب فیلم طعم گیلاس را نمایش بدهیم و جایزه‌ای هم به کیارستمی اعطا کنیم… من هیچ آشنایی قبلی با کیارستمی نداشتم، به او زنگ زدم و گفتم یونسکو می‌خواهد به شما جایزه بدهد، گفت: “باعث افتخار من است”… روزی مایور مرا خواست و گفت: “اشکالی پیش آمده، سفیر اسرائیل آمده و گفته که سابقه نداشته در مجمع عمومی مدیرکل برای نمایش یک فیلم دعوت کند و این برای اولین بار اتفاق افتاده، آن‌هم یک فیلم ایرانی. ما مخالف هستیم و این کار را تبلیغ برای ایران می‌دانیم… کیارستمی نطق مؤثری کرد و بعد مایور متنی را خواند که در آن خطاب به کیارستمی آمده بود… یک صحنه جالب دادن دسته‌گل به کیارستمی توسط خانم بینوش بود، ما از صبح با او تماس می‌گرفتیم و از او می‌خواستیم موقع دادن گل به کیارستمی دست ندهد؛ چون برایش دوباره مشکل‌ساز می‌شد. وقتی می‌خواست دسته‌گل را به کیارستمی بدهد، از فاصله زیاد آن را توی سینه کیارستمی هل داد و هم خودش و هم حضار خنده‌شان گرفت.»
«بیست‌وچند سال پیش [حوالی سال ۱۹۹۹] سمیناری در ایران تشکیل دادیم درباره‌ی گفتگوی تمدن‌ها و روژه گارودی، هانری کربن، کریستیان ژامبه و چند شخصیت جهانی دیگر را دعوت کردیم، که آمدند. کتاب حاصل از این کنفرانس مقارن با انقلاب ایران در فرانسه منتشر شد ولی در ایران اصلاً مطرح نشد، من درصدد ترجمه آن برآمدم و از باقر پرهام خواهش کردم کتاب را ترجمه کند…»
«در سال ۵۴ به نام یونسکو کنفرانسی برای رهایی شرق‌شناسی از یوغ دول استعماری غرب برپا کردم و ناصر تکمیل که در آن زمان در کتابخانه ملی پاریس کار می‌کرد، نیز حضور داشت. ایشان در آن شهر متوجه وجود دو هزار جلد کتاب فارسی شد. بی‌درنگ تقاضا کردیم دولت ایران مرحوم دانش‌پژوه را اسکوپیه بفرستد. همه کارها آماده شد ولی انقلاب برنامه‌ها را به هم ریخت.»
«”موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی” که مرکز کار من بود به علت وجود غلامحسین صدیقی و همراهی قلبی من با جوانان مصدقی مانند ابوالحسن بنی‌صدر، حسن حبیبی، حبیب‌الله پیمان، حسن پارسا، پرویز ورجاوند و دیگران که در این موسسه به‌عنوان پژوهشگر کار می‌کردند، تا حدودی موسسه‌ای مصدقی شناخته می‌شد… من عضو هیچ گروه سیاسی نبودم، ولی به جهت ارادت به دکتر صدیقی و دوستی‌ام با شادروان داریوش فروهر و علاقه‌ام به پروانه، که در موسسه از دانشجویان پرتحرک ما بود، با این جوانان ‌همدلی داشتم.»
«سال ۱۳۴۶ دانشجویان دانشگاه تهران به برقراری ناگهانی شهریه اعتراض و اعتصاب کرده بودند و درنتیجه عده‌ای به زندان افتادند. آن موقع به فرخ نگهدار تلفن زدم و گفتم با یکی دو نفر از دانشجویان معترض ساعت ۵ بعدازظهر به دفتر من در موسسه تحقیقات و مطالعات اجتماعی بیایند، چون امیرعباس هویدا در آن ساعت به دیدار من می‌آمد و موقعیت خوبی بود برای مذاکره دانشجویان با نخست‌وزیر.»
«…قرار بود در لندن نمایشگاه هنر اسلامی برگزار شود، آن‌هم در چهار موزه‌ی بزرگ. فرح به من گفت این خبر آمده و ما هم باید برویم. حدس زدم که این بار هم می‌خواهند توصیه کنند که حسین نصر و جمشید بهنام بروند. من هم گفتم باید اوستاکارهای ایران را در تمام رشته‌های هنری ببرید. گفت: “تو می‌توانی انتخاب کنی؟” گفتم: “بله فقط یک هواپیمای ۷۰۷ می‌خواهم و برای یک هفته تأمین مخارج و یک هفته وقت می‌خواهم برای گشتن و پیدا کردن این افراد.” به هویدا هم تلفن کردم. او هم گفت: “چشم!”… آدم‌های مناسب را پیدا کردیم، استادکارهایی که در عمرشان پایشان حتی به تهران ‌هم نرسیده بود، گیوه به پا آوردیم. عده‌ای از دانشگاهیان را هم بردیم مثل نصرالله پورجوادی، غلامعلی حداد عادل و… »
«… من امام موسی صدر را به‌خوبی و از نزدیک می‌شناختم… مایور از من خواست مدتی که موسی صدر در پاریس است همراه او باشم و راهنمایی‌اش کنم.»
«از سال ۱۳۳۷ به بعد من در دانشکده ادبیات، مردم‌شناسی و مسائل اجتماعی ایران را تدریس می‌کردم، مرحوم مطهری هم در آنجا درس می‌داد… . [سال ۵۷ و در بحبوحه ورود آیت‌الله خمینی به ایران] مرتضی مطهری به خاطر سابقه دوستی که داشتیم، به من تلفن زد و پیشنهاد کرد که من نزد شاهپور بختیار بروم و به او بگویم هنگام آمدن آقای خمینی، در فرودگاه نامه‌ای به ایشان بدهد و بگوید تا این لحظه من کشور را اداره کردم، از این به بعد همه‌چیز در اختیار شماست.»
«سال ۱۹۷۲ بود و من رئیس بخش جوانان یونسکو بودم. یک‌شب شام رنه مائو مرا به منزلش دعوت کرده بود. سیمون دوبووار و ژان پل سارتر هم بودند… مائو به آن دو گفت همکار من نراقی فردا به لهستان و بعد به شوروی می‌رود؛ اگر حرفی دارید که در این سفر برایش مفید باشد، بگوئید. سیمون دوبووار پرسید شما فلان کس را می‌بینید (آن شخص رئیس وقت کانون نویسندگان لهستان بود). جواب مثبت دادم. چیزی نگفت، چند نفر دیگر هم آنجا بودند. همان موقع روی کارت ویزیت خود چیزی نوشت و موقع خداحافظی به من داد و گفت همین کافی است. روی کارت نوشته شده بود: “دوست عزیز! آقای نراقی از دوستان ما به وروشو می‌آید. شهر را به او نشان دهید”.» [درواقع جمله مذکور جمله رمزی از طرف سیمون دوبووار بوده تا رئیس کانون نویسندگان، مشکلات لهستان را در آن دوران خفقان به نراقی بگوید].
[نراقی پیش از انقلاب ۵۷ تحقیقات گسترده‌ای پیرامون مسئله فرار مغزها انجام داده است] «پس از رهایی از زندان در سال ۱۹۸۶ که به خارج آمدم، بارها با آقای دکتر علی‌اکبر ولایتی راجع به این موضوع صحبت کردم. آقای ولایتی به من توصیه کرد طرحی در این باب بدهم. من هم ایرانی‌ها را طبقه‌بندی کردم و جزئیات را هم به‌تفصیل نوشتم. هنگام سفر به ایران به دعوت آقای ولایتی با معاونانش صحبت کردم. ابتدا برخورد تندی داشتند ولی به‌تدریج پذیرفتند… به آقایان گفتم شما باید ملیت مضاعف را بپذیرید…»

***

مرور همین بریده‌های کوتاه از تاریخ زندگی احسان نراقی کافی است تا به این نتیجه رسید که میان حرف و عمل نراقی فاصله و تناقضی وجود نداشته است. نراقی که همواره موافق عمل‌گرایی و گفتگوی مستقیم با اشخاص و جریان‌های مختلف بود، در طی بیش از نیم‌قرن فعالیت‌های علمی و عملی خود نشان داد که می‌توان بدون اینکه به جناحی خاص ابتلا پیدا کرد، با تمامی جناح‌ها در ارتباط بود. احسان نراقی حتی به گفتگو با «اصحاب روزنامه کیهان» نشست و مصاحبه‌ای طولانی با این نشریه انجام داد، کیهانی که بدین‌صورت می‌نوشت: «کدام عنصر فرهنگی-سیاسی در کشور مانده است که نداند احسان نراقی، از بازوان اصلی فرهنگی رژیم شاه و مرتبط با سران ساواک بوده است؟… چه کسی نمی‌داند که احسان نراقی وابسته قدیمی فراماسونری و مرتبط با تشکیلات صهیونیزم جهانی است، چه کسی نمی‌داند که احسان نراقی به توصیه بقایای رژیم شاه در خارج و داخل کشور، رکن اصلی شاخه ایرانی یونسکو و حتی خط‌دهنده برخی سیاست‌های یونسکو است؟… چه کسی نمی‌داند که احسان نراقی و تیم فرهنگی سیاسی او در پاریس و تهران جزء مرموزترین ایادی تهاجم فرهنگی است؟… مردم بدانند که بیت‌المال مسلمین در دسترس عناصر کثیفی همچون او و دیگر افسران تهاجم فرهنگی و اقتصادی دشمنان است».
مصاحبه نراقی با روزنامه کیهان بی‌شک یکی از جذاب‌ترین و پرمایه‌ترین مصاحبه‌ها برای فهم نراقی و برخی منتقدان اوست. «- کیهان:… شما در مصاحبه‌هایتان گفته‌اید که موردعلاقه هویدا بودید. راستی چرا هویدا هوای شما را داشت؟ – نراقی: شما تصور می‌کنید ما انسان نیستیم و احساس نداریم! در سال ۱۹۵۰ من دانشجو بودم و هویدا در ژنو در کمیساریای پناهندگان سازمان ملل کار می‌کرد و در آنجا الفتی به هم پیدا کردیم. آن موقع هویدا سمپاتی به جریان‌های ملی داشت و اولین کسی که به من خبر حادثه سی تیر را داد هویدا بود. تلفن زد و با یک حالت شعفی خبر ۳۰ تیر را داد. ما باهم یک الفتی داشتیم… – کیهان: ولی هویدا جزء کسانی بود که بیشترین ضربه را به اساس کشور زدند… – نراقی: ببینید! واقعاً بازجوهای اوین از شما انصافشان بیشتر است. آقا! من هم از دست رژیم هویدا رفتم نشستم یونسکو؛ چون دیدم نمی‌توانم با او زندگی کنم. همه‌چیز که مطلق نیست. ده بار به من گفت وزیر بشو، گفتم نمی‌شوم – کیهان: آقای نراقی! ببینید! اولا این‌طور نیست که همه‌چیز مطلق نباشد، بعضی چیزها مطلق‌اند و ما به‌هیچ‌وجه اعتقاد به نسبیت در همه‌چیز نداریم، ثانیا… – نراقی: آقا بنده، به شهادت حداد عادل، رفتم پیش آقای هویدا و برای مرحوم مطهری و آیت‌الله طباطبایی پاسپورت گرفتم تا بروند به لندن و بعد هم زیارت نجف و دیدن امام.
– کیهان: از زرنگی آقایان بود که از شما چنین استفاده‌ای کردند – نراقی: زرنگی کی بوده؟ پس من چی؟ پس من چوب بودم؟ چرا این کار را کردم اگر عقیده نداشتم؟ چطور است که اگر آن‌ها چنین می‌کردند می‌شود زرنگی ولی به من که می‌رسد می‌شود خیانت!». به‌هرتقدیر… چه نراقی سیاه باشد و چه سفید و چه بنا به تصور معمول‌تر خاکستری، رجوع به کتب او ضروری و قطعاً سودمند است. طنز تلخ روزگار است که نراقی، حتی پس از مرگ هم می‌تواند محل مراجعه‌ی همه‌ی گروه‌ها و جریانات باشد.

– تمامی نقل‌قول‌ها از کتاب «آن حکایت‌ها؛ گفتگو و نقد هرموز کی با احسان نراقی»، نشر حکایت قلم نوین.

* دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی دانشگاه شیراز