زوال خبر

محمدحسن کریمیان*

هاینریش بل در داستانی کوتاه، صحنه‌ای را ترسیم می‌کند که در آن سربازی در ایستگاه شهری به غایت متروک و ویران از قطار پیاده می‌شود تا تنها مأموریت یاس‌آلودش را که دادن خبر مرگ همرزمش است انجام دهد؛ اما با سردرگمی، خود را در شهر غریبه‌ای می‌بیندکه هیچ نشانه‌ی امیدوار‌کننده‌ای در پیش رو نمی‌یابد و هر دم آرزو می‌کند تا محو و نیست شود. سرانجام او خانه‌ی مورد نظر را پیدا می‌کند و زنی را می‌یابد که اکنون با نبود همسرش نیز تنها نیست و مردی دیگر، خنده‌های مستانه‌اش را تکمیل می‌کند. زن که پیش از این نسبت به مرگ همسرش باخبر شده است، با حالتی وحشت‌زده خبر را از سرباز نیز می‌شنود و از زنی عشوه‌گر به بیوه‌ای وارفته تبدیل می‌شود. او هراسناک بر سر مرد در خانه فریاد می‌کشد و از سرباز نیز می‌خواهد که او را سرزنش نکند. خبر مرگ همرزم در این داستان نه تنها دور از ذهن شهر نبود بلکه خود شهر پیش از آن، خبر را به سرباز می دهد و زن که اینجا نماینده‌ای از شهر است تنها پس از شنیدن خبر، آداب عزا را انجام می‌دهد و ضجه‌ای آشنا را برای دقایقی سر می‌دهد.
حال سرباز تازه می‌فهمد شهر متروک، خود خبر است و سوال اول نویسنده باز جلوی چشمان ما قرار می‌گیرد که: چرا راه‌آهن در آن مکان، ایستگاه ساخته است؟ اکنون راحت‌تر می‌توان بیان کرد که در چنین شهری که صحنه‌هایی آشنا برای ما تداعی می‌کند، بیش از آنکه نیاز به آوردن خبر باشد به افرادی محتاج خبر نیاز است. وضعیتی که آن‌ها را مشتاق کند تا فاصله میان آن‌چه هستند و آن‌چه که می‌خواهند را بسنجند و پیشروی کنند.
حال اگر بخواهیم این صحنه‌های آشنا را که از آن صحبت شد برای خود بازسازی کنیم، شاید اولین چیزی که اهمیت می‌یابد، مرور نقشی است که خبر برای جامعه امروزی ما بازی کرده است. بر خلاف وضعیت گذشته که خبر و خبررسانی ویژگی و نقش نسبتاً مشخصی را در جامعه دارا بودند و غالباً نیز در فرم روزنامه، رادیو و تلوزیون ارائه می شدند، در شرایط کنونی کمتر می‌توانیم از فرم و رویه‌ی مشخصی در خبررسانی صحبت کنیم و چنان دست به تحلیل بزنیم که گویی با پدیده‌ای یکدست و دارای چهارچوب مشخص روبه‌روییم. به بیان دیگر در چنین وضعیتی مرز میان آن‌چه خبر را از غیر خبر جدا می‌کند و خبرنگاری و روزنامه نگاری را ماهیت تخصصی می‌بخشد، تا حدودی از میان رفته است. گویی تکنولوژی در عصر حاضر و در جامعه‌ی کنونی ایران بیش از هر زمانی به تازه‌های خبری خصلتی مصرفی می‌دهد.
در این وضعیت غیر از آن که می‌توانیم به شیوه و ویژگی‌های تهیه و تنظیم خبر از موسسات بالادستی توجه کنیم بُعدی دیگر نیز پیش روی ما قرار می‌گیرد، که همانا رابطه‌ای است که مخاطب پس از رویارویی با خبر با آن برقرار می‌کند؛ در حقیقت چگونگی مصرف و به‌کارگیری خبر توسط مخاطب، ما را از رویه‌ای مهم در جامعه آگاه می‌سازد.
هنگامی که دقیق‌تر به نوع پیگیری اخبار در فضای مجازی و نوع دست به دست شدن خبر توجه کنیم، قسمتی از داستان هاینریش بل دوباره یادآوری می‌شود. در حقیقت در شرایط فعلی خبر نه‌تنها کسی را از بی‌خبری در‌نمی‌آورد، بلکه افراد بیش از هر وقتی قدرت پیش‌بینی مصیبتی را دارند؛ و حال مردمی که خود نقش خبرپراکنی را نیز بر عهده دارند، انتخاب می‌کنند در دنیای پر از بی‌اعتمادی، دروغ و فساد باید به دنبال چه نوع اخباری باشند و چه ضجه‌ای را انتخاب کنند تا بیش از خبر قبلی آن‌ها را از ویرانی‌های شهر مطمئن کند. گاهی یادآوری لبخند تلخ ستایش پیش از مرگ هولناک، گاهی فساد گسترده شهرداری و گاهی اشاره به کامنت های تأسف‌بار هموطن عزیز… اما به راستی چه بر سر خبر می‌آید که حتی هولناک‌ترین اخبار در خدمت حفظ وضع موجود دست به دست می‌شوند و چه می‌شود که این‌چنین عنان خبر از دست متصدیان رسمی آن خارج می‌گردد.
به نظر می‌آید آن‌چه که توصیف شد تفاوت زیادی با معنای مرسوم خبر و خبررسانی داشته باشد و شاید این‌گونه پرداختن ما به این موضوع بیشتر دستمایه‌ای است تا از این طریق به رابطه‌ای که فرد با خبر بر قرار می‌کند، بیشتر دقت کنیم و اگر نیاز است، پای سایر مؤلفه‌های اجتماعی را نیز به میان کشیم. اما منظور از رابطه‌ی فرد با خبر چیست؟ چه ایده‌آلی برای این رابطه در نظر گرفته می‌شود که در مقایسه با آن می‌توان وضعیت فعلی را این‌گونه به نقد کشید؟
رجوع به پرسش داستان که در ابتدای نوشته آن را مطرح کردم می‌تواند ورود خوبی به این موضوع باشد؛ اصلی مهم و بدیهی که به اصلی فراموش شده بدل گشته این است که شهری راه‌آهن می‌خواهد که محتاج سرباز خبر به دست باشد و به همین ترتیب تنها چنین شهری، نیازمند خبر است. در اینجا دیگر منظور ما از خبر آن اطلاع و آگاهی است که فرد از پی‌اش تغییر شرایط موجود را طلب می‌کند، و به زبان دیگر خبر از آنجا که مطلوبی برای تأثیرگذاری و رابطه‌ی فرد با دنیای بیرون اوست اهمیت می‌یابد؛ دنیای بیرونی که سرنوشتش با فرد گره خورده و فرد آن را از آن خود می‌داند. حال دیگر هر تازه‌ای از دنیای بیرون که به گوش می‌رسد، می‌تواند تصمیم و انتخابی از جانب فرد به همراه داشته‌باشد؛ که تداعی‌کننده‌ی مسئولیت و اراده‌ی او بر سرنوشت خود و جامعه است.
حال مشخص‌تر می‌توان از فاصله‌ی این دو گونه مواجهه که ماهیت خبر را به کلی دگرگون می‌کنند صحبت کرد. فرد آن هنگام که خبر را متعلق به خود نداند، تنها به دنبال آن است که هر آنچه هست را اعم از خبر و یا غیره در پازلی از پیش تعیین شده بچیند؛ پازلی که قابلیت آن را دارد تا مهم ترین اتفاقات مربوط به فرد را از او جدا کند تا این بازی ناتمام ادامه یابد.
اگر بخواهیم در همین فضای فکری به راه‌های بیرون‌رفت از این وضعیت نیز اشاره‌ای کوتاه کنیم، بیش از هر چیز خصلتی در پرداختن به خبرها به چشم می‌آید که باعث می‌شود این چرخه‌ی باطل به حیات خود ادامه دهد. آنگاه که در پی هر طرح مسئله، به دنبال علت العللی غایی جستجو می‌شود که سر‌نخش دور از دسترس است، ناخودآگاه ادامه‌ی نقد و بررسی به بن‌بست می‌رسد. این وضعیت بیش از هر چیز فضا را برای جامعه به سمتی می‌کشاند تا به سوی انکار خود حرکت کند و کمتر بتواند به شکلی عینی و مشخص به مسئله و راه‌حل بپردازد.

* دانشجوی کارشناسی ارشد علوم اجتماعی دانشگاه شهید بهشتی